هفتم آبان ۱۲۷۱ ـ لغو قرارداد
استعماری
جنبش تنباکو، علیه قرارداد استعماری رژی، پیروز شد
برای درک جنبش تنباکو، که یکی از سر‌فصل‌های بیداری تاریخ ایران است نیاز است
به کمی پیش از آن رخداد بازگردیم.
ناصرالدین شاه که برای تأمین هزینه سفرهای اروپایی خود با مشکلات مالی مواجه
بود، در سال ۱۲۶۹ خورشیدی در سومین سفر
خود به انگلستان قراردادی با شرکت انگلیسی رژی منعقد نمود. در ازای انحصار خرید و
فروش توتون و تنباکوی ایران به مدت ۵۰سال توسط
شرکت، سالانه مبلغ ۱۵هزار پوند استرلینگ به
همراه یک‌چهارم سود خالص به شاه پرداخت می‌شد. این قرارداد که به امضای شاه رسید،
دارای ۱۵فصل بود و به طرف مقابل اختیارات تام می‌داد و
منافع ملت ایران را زیر پا می‌گذاشت.
بی‌عدالتی‌های اقتصادی، فاصله طبقاتی، کاهش دستمزد کارگران و تنزل ارزش پول
ایران که در نارضایتی مردم مؤثر بودند، به همراه زوال اکثر صنایع دستی و تنزل بهای
صادرات ایران در مقابل واردات از اروپا و افت وحشتناک قیمت نقره که پول رایج ایران
بود، نارضایتی عمومی را در میان مردم افزایش داده بود. بنابراین استبداد قاجاری با
مشکلات زیادی مواجه بود. به‌دلیل فساد دستگاه حکومتی، ایران به کشوری عقب‌مانده
تبدیل شده و اقتصاد آن مبتنی بر محصولات کشاورزی بود. مسافرت‌های شاه که به بهانه
آشنایی با تجدد و شیوه‌های نوین حکومت صورت می‌گرفت، هزینه‌های زیادی داشت که
معمولاً با اعطای امتیازات بزرگ به کشورهای اروپایی همراه بود. در دوران ناصرالدین
شاه این موضوع به اوج خود رسید و با چنین زمینه‌یی قراردادی توسط شاه با دادن
امتیاز توتون و تنباکو به تالبوت به امضا رسید.
پیروزی جنبش تنباکو، علیه قرارداد استعماری رژی
۳سال بعد از اجرای این
قرارداد، شرکت رژی حدود ۲۰۰هزار از اتباع دولت
بریتانیا و مستعمرات آن را به‌عنوان کارکنان شرکت به ایران آورد و به شهرهای مختلف
فرستاد. افزون بر جنبه تجاری و اختلال در نظام بازرگانی کشور، نگرانی زیادی از
نفوذ تدریجی و سلطه کامل بیگانگان بر ایران، زنگ هشدار برای ایرانیان به صدا درآمد.
در آن زمان، توتون و تنباکو از مهمترین اقلام تجاری و صادراتی ایران بود. حدود ۲۰۰هزار تن از مردم ایران به کشت و خرید و فروش آن مشغول بودند.
از این رو وقتی مردم از تصمیم حکومت مبنی بر واگذاری انحصار خرید و فروش توتون و
تنباکو به یک شرکت انگلیسی و متعاقب آن در خطر گرفتن منافع ایران پی بردند،
اعتراضات شدید آغاز شد. اما شاه حاضر به لغو امتیاز نگردید. در پی آن تاجران توتون
و تنباکو در حرم عبدالعظیم بست نشسته و طی دادخواستی اعلام کردند که به هیچ عنوان
با رژی کنار نخواهند آمد.
به دلیل موقعیت جغرافیایی تبریز، نخستین بار مردم این شهر از انعقاد قرارداد
آگاه شدند و قیام علیه قرارداد تنباکو از این شهر آغاز شد. در جریان این قیام،
مردم برای نشان‌دادن اعتراض خود به انعقاد این امتیاز اقتصادی اقدام به بستن بازار
نمودند. اما پس از مدتی سربازان مسلح ناصرالدین شاه به سرعت در سطح شهر تبریز
مستقر شده و ضمن سرکوب و متفرق کردن مردم و بازاریان، شهر را با زور و تهدید اسلحه
مجبور به بازکردن مغازه‌ها کردند.
نقش زنان در جنبش
در این میان زنان تبریزی که به رهبری زینب پاشا در این قیام حضور داشتند، به‌صورت
مسلح در بازار ظاهر شده و موفق شدند با درگیری با مأموران دوباره بازار را به
تعطیلی بکشانند. لازم به ذکر است که زینب پاشا از جمله زنان مبارز تبریزی بود که
نه تنها در جنبش تنباکو حضور فعال و تشویق‌کننده‌ای برای دیگر زنان داشت بلکه در
دیگر فعالیت‌های مبارزاتی علیه ظلم حکام در تبریز نقش‌آفرینی کرد.
در شیراز نیز تظاهرات گسترده‌یی صورت گرفت. جمعیتی در حدود ۴هزار نفر از میان مردان و زنان در این شهر در اعتراض به ورود به
نماینده رژی به شیراز تجمع کردند. در جریان این اعتراض یک زن و یک دختربچه به ضرب
گلوله پلیس شاه کشته شدند.
با بالا گرفتن نارضایتی در تهران، میرزای شیرازی که در سامرای عراق ساکن بود
به شاه تلگراف مفصلی فرستاد و اعتراض نمود که البته بی‌پاسخ ماند. نهایتاً میرزا
گفت: «اگر دولت از عهده جواب بیرون نتواند آید، ملت از جواب حسابی عاجز نیست».
با صدور این فتوای میرزای شیرازی، مأموران حکومت وظیفه یافتند که از انتشار
آن و آگاهی مردم جلوگیری کنند. با این حال مردم از همه اصناف، حتی اقلیت‌های مذهبی
مبارزه سیاسی علیه این قرارداد را یک وظیفه دانسته، قلیان‌ها را شکسته و توتون و
تنباکو را به آتش کشیدند.
ناصرالدین شاه که خود را ولی‌امر مسلمین می‌دانست و بقیه مردم را خلق شده به‌خاطر
خود و برده امیالش می‌پنداشت، حاضر به قبول رأی مردم نبود؛ اما آتش عصیان بالا
گرفت. جمعیت تظاهرکننده در حالی که زنان پیشاپیش آنان بودند، به سمت مسجد شاه حرکت
کردند. تظاهرکنندگان طی این حرکت، امام‌جمعه تهران را که به تهدید مردم پرداخته
بود، با ناسزا و شعار از منبر پایین کشیدند.
سرانجام اعتراضات گسترده مردم ایران به نتیجه رسید و ناصرالدین شاه در هفتم
آبان ۱۲۷۱ مجبور به لغو این امتیاز استعماری گردید. بدین
ترتیب اولین حرکت سراسری مردم ایران علیه حاکمیت استبدادی و قرارداد استعماری ب ثمر
نشست.
یکی دیگر از دستاوردهای جنبش تنباکو این بود که مردم ایران برای اولین بار در
جنبش تنباکو به این نتیجه رسیدند که می‌توانند با اتحاد و یکپارچگی، دیکتاتوری ۵۰ساله ناصرالدین‌شاه را نیز وادار به تسلیم کنند. جنبش تنباکو به‌عنوان
نخستین حرکت گسترده و یکپارچه مردم ایران علیه استبداد و استعمار، جایگاه ویژه‌یی
دارد. نکته‌ای دیگر که جنبش تنباکو را از اهمیت بالاتری برخوردار می‌کند، شرکت
فعال و گسترده زنان ایرانی در یک جنبش ضداستبدادی و ضداستعماری است.
شایان یادآوری است که این جنبش، در روند تکاملی خود، زمینه‌ساز انقلاب مشروطه
گردید.
